متاورس به معنای عام آن موضوع تازهای نیست؛ ما مدتهاست که با آمدن اینترنت با واقعیت افزوده، واقعیت مجازی، تعامل با افراد و محیطهای گوناگون، و انواع فناوریهای دیجیتالی آشنا شدهایم. اما متاورس به معنای خاص آن که درآمیختگی زندگی واقعی ما با دنیای دیجیتالی در آن ملموستر و درهم تنیدهتر باشد، شاید چیزی است که هنوز کاملاً اتفاق نیفتاده و برخی اهالی سیلیکونولی از جمله مارک زاکربرگ، تیم سوئینی و دیگران در حال تلاش برای ساخت متاورس در این معنای اخیر هستند.
برخی بر این باورند که متاورس مرحله بعدي تحول در تجربه فناورانه انسانی موجود و واقعی ماست. متاورس خطوط میان دنیاي فیزیکی و دنیاي دیجیتالی را محو میکند، فرافناورياي که مدلهاي کسبوکاري، شکلهاي تجاري، سرگرمی، ارتباطات، و تجربههاي تازهاي را امکانپذیر میسازد. متاورس بهطرزي بنیادین، شیوه کارهاي ارتباطی دیجیتال را متحول میکند و بهبود میبخشد. این موضوع همچنین درباره چگونگی ارتباط برندها با مشتریانشان و نیز چگونگی توزیع و تسهیم محتواهاي مربوط به علم و دانش کاربرد دارد. متاورس میتواند مدلهاي کسبوکاري جدید و قلمرویی حقیقی را بسط و توسعه دهد که امروز فقط اشاراتی از آن را میبینیم، درست مانند شبکههاي اجتماعی که ده سال پیش براي ما چنین بودند (readwrite, 2021). اما متاورس سویه دیگری نیز دارد که برخی منتقد آن هستند و از نظر ایشان غیر معمول نیست که بشنویم متاورس فقط یک مد است و همچون درخششی کوتاه به زودی از میان خواهد رفت؛ در حالی که نمیدانیم این فناوری چگونه تکامل خواهد یافت، علاقه و مشارکت زیاد مشتریان را دنبال میکنیم، و این نشاندهنده تغییری اساسی در نحوه استفاده مردم از فناوری اینترنت است (MacKinsey & Company [a], 2022).
متاورس بهراستی تبدیل به موضوع و دغدغهای برای مدیران شده است. آیا این یک فرصت بزرگ است یا یک ریسک بزرگ؟ بنا بر گفته برخی پژوهشگران، فرصتها در متاورس بسیار زیاد و خطرات، کمتر از آن چیزی است که اغلب تصور میشود. شرکتهایی که در حال ساخت متاورس هستند، آن را تکرار و نسل بعدی اینترنت میدانند و بر این باورند که مانند هر فناوری دیگری که به این اندازه گسترده و فراگیر است – مانند هوش مصنوعی – پتانسیل بسیار بالایی دارد. از این رو، حجم عظیم این فرصت برای مدیران عامل آنقدر بزرگ هست که نتوانند آن را نادیده بگیرند.
خوشبینی و آرمانشهر متاورس
در نظرسنجی آوریل 2022 مککنزی و کمپانی، حدود 95 درصد از رهبران کسبوکارها انتظار دارند که متاورس تأثیری مثبت بر صنعت آنها طی 5 تا 10 سال داشته باشد و 61 درصد انتظار دارند که متاورس روش کار صنعت آنها را تغییر دهد. به گفته برخی از آیندهپژوهان، متاورس فرار از واقعیت نیست، بلکه در آغوش گرفتن و تقویت آن با محتوا و تجربیاتی مجازی است که میتواند موجب رضایتبخشتر شدن چیزها شود و در نتیجه ما احساس ارتباط بیشتر با عزیزان خود و کارآمدتر و شادتر بودن در محیط کارمان را داشته باشیم. بنابراین، آنچه متاورس واقعاً درباره آن است، جامعه و ارزش تعلق به این جامعه است؛ یعنی نقشی که افراد میتوانند بهعنوان یک «ذینفع» در این جامعه (متاورس) داشته باشند و نه یک «کاربر» (McKinsey & Company, 2023).
اگرچه متاورس هنوز در روزهای اولیه خود است و این بدان معناست که فضا برای انجام کارهایی که مشاغل میتوانند با آن انجام دهند محدود است، اما میتوان انتظار داشت که شاهد استفادههای نوآورانهتری از این فناوری باشیم. به همین دلیل، مدیران عامل باید از امروز شروع به توجه به این موضوع کنند و به منظور استفاده از متاورس، کسبوکارهای خود را به سوی آزمودن و پذیرش این فناوریهای تازه سوق دهند. در متاورس، هر دارایی، فرایند، یا شخص در داخل و مرتبط با یک شرکت میتواند به صورت مجازی تکرار شود. در نتیجه، تقریباً هر جنبهای از کار میتواند پیش از انجام فیزیکی بهصورت دیجیتالی انجام شود. از این رو، با ساختن «همزادهای دیجیتال[1]» – یعنی کپی یا رونوشت مجازی تنظیمات فیزیکی و اشیا در یک متاورس که دادهها را در زمان واقعی تولید میکنند – میتوان تحلیلهای بسیار غنیتری را برای امکان تصمیمگیری بهتر ایجاد کرد. افزون بر این، با ادامه توسعه هوش مصنوعی امکان ایجاد آواتارهای واقعی از مشتریان وجود دارد که میتوانند برای ارائه آموزشهایی که هم کارآمدتر و هم مؤثرترند، استفاده شوند. با انجام این کار، شرکتها میتوانند شروع به توسعه شبیهسازیهای واقعگرایانه از محیطهای کاری کنند که میتواند برای آموزش مهارتهای جدید یا کمک به کارکنان در تمرین و تکمیل مهارتهای موجود استفاده شود. چنین فرصتهایی در صنایعی مانند مراقبتهای بهداشتی و سلامت و درمان از اهمیت بالایی برخوردار است که در آن کارکنان باید بتوانند با وجود تحت فشار بودن خیلی سریع تصمیماتی را بگیرند که تعیینکننده سرنوشت بیماران و مرگ یا زندگی آنها خواهد بود. به عبارت دیگر، کادر درمان میتوانند از متاورس برای ارتقای سطح سلامت افراد کمک بگیرند؛ برای مثال، گجت واقعیت مجازی «هولولنز» (HoloLens) در حین جراحی به جراحان کمک میکند و حتی باعث میشود که زمان جراحی کوتاهتر شود. بنابراین، متاورس میتواند باعث تحول سیستم آموزش شود و افراد میتوانند بهراحتی در کلاسهای آموزشی سراسر دنیا شرکت کنند، بیآنکه نیازی به صرف هزینه و وقت برای رفتن فیزیکی به آن کلاس داشته باشند. در بازاریابی نیز صاحبان کسبوکار میتوانند از کاربردهای متاورس بهرهمند شوند و با استفاده از هدستهای واقعیت مجازی، نسخهای مجازی از محصولات خود را به مشتریان ارائه دهند. هنر و سرگرمی هم از مهمترین کاربردهای متاورس است که توانسته صنعت بازی را تا حد زیادی متحول کند و تجربه بسیار متفاوتی برای گیمرها به ارمغان آورد. همچنین، متاورس میتواند فرصتی طلایی برای افراد علاقهمند به گردشگری باشد که زمان یا توان مالی کافی برای سفر ندارند. این فناوری به افراد کمک میکند تا بدون نیاز به ترک خانه، به تمام نقاط دنیا سفر کنند.
به این ترتیب، مصرفکنندگان نشان دادهاند که آمادهاند برای مالکیت داراییهای متاورسی هزینه کنند، آنها آماده پذیرش فناوریهای جدید هستند. از این رو، شرکتها بهشدت در زیرساختهای مورد نیاز سرمایهگذاری میکنند و برندهایی که در متاورس دست به آزمون و خطا زدهاند، دریافتهاند که مشتریان خشنودتری دارند؛ بازاریابی برند و مشارکت مصرفکننده، بسیاری از شرکتها مانند Roblox، Fortnite، و Sandbox را به ترکیب متاورس و بازاریابی سوق داده و موجب شده است تا موفقیتهای چشمگیری را در این حوزه به دست آورند. برای مثال، نایک میزبان بیش از 26 میلیون بازدیدکننده در فضای Roblox بوده و بیش از 185 میلیون دلار NFT برای کفشهای کتانی دیجیتال و محصولات مشابه فروخته است. در حال حاضر، شرکتها در حال حرکت به سمت موج بعدی فرصتها، از جمله گیمیفیکیشن، واقعیت مجازی (VR)، و واقعیت افزوده (AR) هستند. نمونه خوب این مورد «اودیسه استارباکس» (Starbucks Odyssey) است که میتوان گفت ارتقای متاورسی این شرکت است. استارباکس در حال کشف پتانسیل گیمیفیکیشن است و با اودیسه خود لایه جدیدی را اضافه کرده که توسط آن میتوان به گشتهای مجازی در مزارع قهوه پرداخت و بازیای به نام Starbucks for Life انجام داد. آمازون نیز ویژگیهای واقعیت افزوده را به برنامههای خود اضافه کرده و به مشتریان اجازه داده است تا ببینند کالایی را که برای خانه خود میخواهند تهیه کنند چگونه در خانهشان جای میگیرد و آیا با دکوراسیون آنها هماهنگ است. IKEA هم کاری مشابه انجام داده و به مشتریان خود اجازه میدهد تا با استفاده از ابزارهای واقعیت افزوده، خانه خود را بهصورت سهبعدی بسازند (ibid).
بدبینی و ویرانشهر متاورس
وقتی شرکتها در حال توسعه تکنولوژی تازهای هستند، معمولاً امکان بهوجودآمدن خصومتها را در نظر نمیگیرند. ما شاهد این اتفاق در تولید و توسعه هوش مصنوعی و البته پلتفرمهای رسانههای اجتماعی بودهایم. متاورس هم از این قاعده مستثنا نیست. دشوار نیست عدهای کنشگر نابکار را تصور کنیم که مستقیماً محتوای افراطگرایانه یا مسموم به متاورس تزریق میکنند. بنابراین، به نظر میرسد که خطرات آشکاری در فراگیری این فراجهان وجود داشته باشد. برای مثال، اشکالات موجود در رمزارزها و توکنهای غیرقابل تعویض (NFT) یکی از موارد ایجاد خطر است. درست است که اینها فناوریهای Web3 هستند، اما کاربردهای فراوانی در متاورس خواهند داشت؛ بسیاری از تراکنشهای متاورس با ارزهای دیجیتال انجام میشود و همه ما کاستیهای کریپتو را بهعنوان یک سامانه مبادلهای مطمئن دیدهایم. از این رو، حقوقدانان هشدار میدهند متاورسها بر سر مسائلی چون مالکیت معنوی، حفاظت داده، مجوز محتوا و همچنین داراییهای رمزارزی درگیر معضلاتی حقوقی هستند.
از سوی دیگر، اغلب فناوریها برای رسیدن به پتانسیل تجاری خود، زمان بسیار زیادی را صرف میکنند. برای مثال، بسیاری از تحلیلگران معتقدند که هوش مصنوعی با وجود رشد و توسعه زیاد خود هنوز به آن پتانسیل مورد نظر نرسیده است، اگرچه پیشرفتهای اخیر در هوش مصنوعیِ مولد بسیاری از این شک و تردیدها را برطرف کرده است. اما آیا متاورس نیز به سرنوشت مشابهی دچار خواهد شد؟ به عبارت دیگر، آیا باید انتظارات زیادی از متاورس داشته باشیم یا از آن ناامید شویم؟
به نظر میرسد توسعه متاورس چندین سال با نقطه اوج واقعی آن فاصله دارد. بدیهی است که چنین تحولاتی بهندرت یکشبه اتفاق میافتند؛ آنها سالها طول میکشند و نتیجه انباشته شدن پیشرفتهای فناوری فزاینده، تقاضای در حال تکامل مصرفکننده، و چرخههای آزمایش هستند. شاید این توصیف مناسبی از موانعی است که متاورس باید بر آنها غلبه کند. زیرساختهای فناوری ما هنوز برای پشتیبانی از متاورس آماده نیستند؛ به پیشرفت در شبکههای G5، محاسبات لبه، و سختافزار و نرمافزارهای جدیدتری نیاز هست. در حال حاضر، مخاطبان و طرفداران پروپاقرص متاورس در وهله اول گیمرها هستند که افرادی باهوش بالایند و نقش و حضور افراد دیگر هنوز در متاورس بررسی نشده است. همچنین، به نظر میرسد که هیچ ارتباطی میان متاورسهای جزیی گوناگون مانند Roblox، Sandbox و بسیاری دیگر وجود ندارد و ما از متاورس یکپارچه و واقعی بسیار دور هستیم (McKinsey & Company, 2023).
از سوی دیگر، فناوریهای جدید استفادهشده در متاورس ممکن است مشکلات زیادی در رابطه با امنیت و حریم خصوصی کاربران سامانه ایجاد کنند. همچنین، اعتیاد کاربران و استفاده مشکلساز از شبکههای اجتماعی یکی دیگر از نگرانیهاست. اختلال اعتیاد به اینترنت، رسانههای اجتماعی و اعتیاد به بازیهای ویدیویی میتواند عواقب ذهنی و جسمی در یک دوره زمانی طولانی داشته باشد، مانند افسردگی، اضطراب، و دیگر آسیبهای مرتبط با داشتن سبک زندگی بیتحرک مانند افزایش خطر چاقی و بیماریهای قلبی-عروقی. کارشناسان همچنین نگران این هستند که متاورس میتواند به مثابه ابزاری برای «گریز» از واقعیت، به روشی مشابه با فناوریهای اینترنتی موجود استفاده شود. جرایم مجازی نیز، مانند سوءاستفادههای جنسی و سوءاستفاده از کودکان، و آزار و اذیتهای دیگر، چالشهای مهمی در بسترهای اجتماعی واقعیت مجازی موجودند و ممکن است به طرزی مشابه و موازی در متاورس نیز رایج باشند (Crawford & Smith, 2022).
سخن آخر
از آغاز همهگیری کووید-19، بسیاری از جنبههای واقعیتی که ما در آن زندگی میکنیم، تغییر کرده است. به یکباره، واقعیت برای ما بسیار ناپایدار و ناخوشایند شده است و این دنیا مکانی بسیار محدود برای زندگی. این وضعیت تأثیر روانی بهسزایی خواهد داشت و احساساتی مانند عدم اطمینان، سردرگمی، اضطراب و ترس از آینده را به طرزی چشمگیر در جامعه ما افزایش خواهد داد. در این فضا، یک آرزوی مشترک و طبیعی برای «بازگشت» به واقعیت پیشتر موجود، و نیز در صورت امکان، خواست «ایجاد یک واقعیت جدید» وجود دارد. شاید در پایان، انتخاب گزینه دوم گریزناپذیر باشد.
در نگاه اول، ممکن است این راه حل برای ساخت یک «دنیای بهتر» بسیار جذاب به نظر برسد. تصور کنید که چگونه هر یک از ما قادر خواهیم بود دنیای خود را با استفاده از تنظیمات دلخواهمان درست مانند یک بازی ترتیب دهیم و با استفاده از «آواتار» هویت جدیدی بسازیم و به شکلی گشودهتر در جهان عمل کنیم و به این ترتیب، در چنین واقعیت مجازیای به جای مقابله با چالشهای بیپایان زندگی واقعی، آسودهتر و خشنودتر باشیم (Adar, 2022). اما بیشک لازم است تا به سویه دیگر چنین فراغتی نیز بیندیشیم.
با این توصیفها، به نظر میرسد مدیران عامل در کشور ما با وجود کمبود در زیرساختهای سختافزاری و نرمافزاری لازم، رویکرد انحصاری به توسعه پلتفرم، و نبود استانداردهای حاکمیتی شفاف، کار دشواری را برای هدایت کسبوکارها و شرکتهای خود برای پیوستن به این فراجهان دیجیتال خواهند داشت.
منابع:
Adar, Ilanit. (2022). “The METAVERSE, A Philosophical Perspective”, in New Acropolis Library, (https://library.acropolis.org).
Crawford, Angus; Smith, Tony (2022). “Metaverse app allows kids into virtual strip clubs”. BBC News.
Forbes, (2022). “A Short History Of The Metaverse”, by Bernard Marr.
MacKinsey & Company [a], (2022). “What is the metaverse?”, featured insights.
MacKinsey & Company [b], (2022). “Value creation in the metaverse”, June report.
MacKinsey & Company, (2023). “A CEO’s guide to the metaverse”, By Homayoun Hatami, Eric Hazan, Hamza Khan, and Kim Rants.
Readwrite, (2021). “The Future of Connectivity: The Metaverse”, by Thomas Johann Lorenz.